TÔN TRƯỞNG VÀ TRƯỞNG TÔN. CÀNH PHÁI CHI

 Cao Xuân Thiện

Trong sinh hoạt dòng họ ở các vùng quê ta vẫn thường được nghe 2 cụm từ Hán Việt này. Vậy 2 cụm từ này có nghĩa khác nhau như thế nào và có phải là hiện tượng đảo trật tự từ theo ngữ pháp hay không?

1.   Tôn trưởng

Từ nguyên gốc Hán 尊長 có nghĩa là người được tôn quý, trong đó:

Tôn 尊    có nghĩa là: tôn trọng, kính trọng, tôn kính.

Trưởng 長    có nghĩa là: to lớn, đứng đầu. 長   còn có âm là trường (tràng), nghĩa là dài.

2.   Trưởng tôn

Từ nguyên gốc Hán 長孫 nghĩa là người cháu đầu (con đầu của con trai trưởng mà dân ta còn gọi là cháu đích tôn 嫡孫, có trường hợp gọi là đích tử 嫡孫 (con trai đầu của vợ cả).

Ở đây từ tôn 孫 có nghĩa là người cháu (con của người con), chỉ họ hàng ngang bậc cháu…

Như vậy: về nghĩa đen thì Tôn trưởng có thể cũng là Trưởng tôn. Nhưng Trưởng tôn chưa chắc đã là Tôn trưởng. Mặt khác trong họ hàng, người được tôn kính có thể có nhiều không nhất thiết chỉ có một người, nhưng  người được tôn quý nhất Tôn trưởng thì chỉ là một người mà thôi.

Cụ Tôn trưởng của dòng họ còn gọi là Cụ nóc họ (cao hàng nhất họ).

Còn Trưởng tôn (cháu trưởng), theo các cành, phái, nhánh, gia đình thì cũng nhiều.

3.   CÀNH (họ Cành)

Tổ tiên ta quan niệm:

“Người ta có Tổ có Tông

Như cây có cội như sông có nguồn”.

Như vậy dòng họ từ đời cụ Thủy tổ đến các thế hệ hậu duệ sau này được ví như một cây thân mộc có chung môt gốc (cội) sau đó sinh ra các cành nhánh mà từ Hán Việt gọi là Chi 枝 (bộ mộc, nghĩa là cành cây).

Cũng ví dòng họ có cùng nguồn gốc như chung một đầu nguồn, của một dòng sông. Từ ông bà Thủy tổ sinh ra các con, được phân nhánh như những dòng sông nhỏ, mỗi nhánh dòng sông nhỏ, từ Hán Việt gọi là Phái 派 (bộ thủy, nghĩa là nhánh sông, phe phái, ngành nhánh).

Trong nhiều công trình tâm linh các dòng họ xuất hiện đôi câu đối:

MỘC XUẤT THIÊN CHO DO HỮU BẢN

THỦY LƯU VẠN PHÁI TỐ TÒNG NGUYÊN.

Nghĩa là:

Cây mọc nghìn cành do có gốc

Nước chia vạn nhánh bởi cùng nguồn.

 

Vấn đề ở đây quy ước trong một dòng họ thì phân chia thứ bậc từ cao xuống thấp ra sao?

Thông thường các dòng họ ở vùng đất Nam Định thì phân chia Dòng họ → Cành→ Phái→ Chi → …. Thực ra cách phân cấp này chỉ là tương đối. Bởi Cành (cũng là Chi theo nghĩa Hán) về không gian chưa hẳn đã lớn hơn Phái (nhánh con sông theo nghĩa tiếng Việt). Nhưng về ý nghĩa theo số lượng nhân đinh các đời đầu thì số lượng ít càng về sau nhân đinh sẽ càng đông hơn. Hoặc số cành (chi) gần gốc thì ít hơn nhưng khi cây càng phát triển số cành trên thân cao lại càng sum suê và nhiều cành nhánh hơn.

Sau này con cháu phân chia theo số hóa. Chi 1, 2, 3… và trong mỗi Chi lại phân nhánh tiếp ví dụ như Chi 11, Chi 23, Chi 35…..

Khi dòng họ càng lớn việc duy trì sinh hoạt bắt đầu có dấu hiệu cần có sự quan tâm khoa học. Việc phân vai, phân công trách nhiệm đến từng tập thể cá nhân thật chi tiết. Việc phân định hàng đời cũng cần thiết nhưng quan trọng nhất vẫn là sự tôn trọng và tự trọng xứng danh.